(Por ser el mes de la Patria, publicamos este artículo en una lengua oficial del Perú: el quechua . Fue elaborado por Judith Condori Gavilán y publicado en la revista Atuqpa Chupan sin traducción. Trata sobre los avances de la Educación Intercultural Bilingüe en Surcubamba, Huancavelica. A esta reproducción se le omitieron los pies de página. Puedes seguir a la revista Atuqpa Chupan en su FanPage para más noticias sobre el quechua en este link )
PUBLICIDAD
Piruw suyupiqa una unayñam runa-simi rimaqkunata iskuylapiqa kastillanullapi yachachinku, chaymi kay pachakama kachkanraq ichaqa ñaka ñakaytam EIB nisqa puririchkan qallarichkan kay Redes Educativas rurales nisqawan, chaypim qanchis chunka kimsayuq yachay wasikuna kachkan llapallan Piruw suyupi.
Wanka Willka, Tayakaha, Surku Panpa llaqtapipas puririchkanñam EIB, kay llaqtapa ukunpim chunka hukniyuq uchuy llaqtakuna kan, chaykunam: Sacha kutu, Villa Pawkar Marka, Vista Alegre, Chilliwa, Sukus, Matara, Sanbu Kachi, Rumi Chaka , Bella vista, Yananyaq chaynallataqmi kikin Surku Panpa. Chay chunka hukniyuq llaqtakunapim llamkaq chayaruniku suqta yachachiqkuna Propuesta Pedagógica EIB nisqata marqakuykuspa, kaymi Ministerio de Eduación DIGEIBIRpa nisqanta kamachikun, runa-simi yachay wasikunapi chaynallataqmi wawa wasikunapi wawakunata allinta, sumaqta yachachinapaq.
Qaynamantañam kay llaqtachakunapi wawakunata manaña yachaqta qawanku, upachakunata hina, chaytaqa kastilla simi rimaq yachachiqkuna, kastilla simillapi yachachikuspanku niqku. Chaynallatataqmi llaqta runakunapas umanchakunku. Aswan allinsi kastilla simi rimayqa, manas allinchu runa simi rimayqa, upayachikunmi. Nispa ninku.
Runa-simi mana allin kasqanta umanchakuymi kanan pachakama uchuy llaqtakuna runakunapa umanpi kachkanraq ichaqa manayá lliwpapichu, chaypas allinta rimapaykusqaqa, aw allinpaschiki ninkum. Mama simipi yachachiymantawan kastilla simipi qipa simita hina yachachinamanta mana yachayninku machu runakunataqa manchachinchu. Wawanku churinku allin kawsayninta maskaypim riki paykunapas kachkanku.
PUBLICIDAD
Kaypi Bella Vista runa-simi rimaq warmakunawan. Kututumanta wintuchata willakuyta tukuykaswan
Sutichasqaña llaqtakunamanmi chayaruniku runa-simita sunquchakuykuspam, kayta umanchakuspa: Runa-simi rimaq wawaqa hina runa simipim yachachina, chaynallataqmi kastilla simitapas yachachina ichaqa qipa simita hinayá, nispa.
Chayta umanchakuspam llamkayta qallaykuruniku kay marsu killa pasaqta. Ñaqa sutichasqa llaqtakunamanmi chayaruniku, iskuylakunaman . Dirikturkunawan rimaykuniku riqsiykunaykupaq chaynallataqmi riqsiykuwanankupaq; “warmakuna yachachiypim yanapakullasaqku” nispa. Chaypim wakin yachachiqkunaqa, runa-simipi yachachiymanta rimaykuptiyku: “Manam chaytaqa munanikuchu, atrasum” nispa niwanku. Chaynam llapallan llaqtakunapi yachachiqkupatawan runakunapa (ayllukunapa) sunqunku kichachiytaqaq maskaykuniku.
“Runa-simiqa manam allinchu” niptinku ñuqaykupas kutichillaniku: “Manam, aswan allinmi wawakunapa siminpi yachachiyqa, huk simiqa yachachinaraqmi, manam kastilla simipiqa yachachinachu, kastilla simitaqa yachachinam” nispa. “Chaynapiraqmi warmakunaqa sumaqta ima yachaytapas umankupi, sunqunkupi takyachinqaku” nispa yapaykuniku.
Runa-simipi yachachinankuta munaspaykuqa, riqsinayku llaqtakunatawan warmakunapa siminta chaymi caracterización sociolingüísticatawan caracterización Psicolinguísticatawan qallaykuruniku abril killataqa. Chayta tukuykuspa yachachiqkunaman qawaykachinaykupaq, lliwmi maypi llamkananchik llaqtataqa riqsina manam yanninpichu llamkana. Kay yachay maskaypim tariniku qanchis yachachiqkuna mana runa-simi yachaqta, kayqa manayá allinpunichu, yachachisqanku warmakunaqa runa-simi rimaqkunam kanku. Runa-simi rimaq yachachiqkuna kaspapas manas qillqayta yachankuchu chay raykus mana pipas runa simitaqa iskuylakunapi yachachinkuchu.
Karaktirisasyuntaqa ruwaruniku, llapallan llaqtakunapiwan llapallan iskuylapim.
Caracterización sociolingüísticatawanqa llaqtakunapa simin yachay maskaymi; kaywanmi yachanchik ima simikuna huk llaqtapi rimasqankuta, pikunam rimasqankuta, maypi rimasqankuta chaynallataqmi imaynatam siminkuman sunqunku tikraykun allinmanchus mana allinmanchus. Chay llamkayqa ruwakurqa fichakunawanmi. Llapallan tupasqayku runakunawanmi rimaykurqaniku, llapallan llaqtakunapi. Kuskamantam risinakuyqa karqa.
Kay fichawanmi karakterisasyun ruwakurqa, chaypim M (anchata), P (tumpallata), N (ni chinkachantapas) qillqakunata churana karqa. LO (Piruw suyupi paqariq simi), CA (kastilla simi)
Machu-payachakunaqa allintam rimanku runasimitaqa. Machu runakunañataqmi kuskan simita allinta rimanku. Maqta-sipaskunaqa kuskan simitam tantiyanku ichaqa aswantam kastilla simita rimanku. Warmakunañataq kastilla simita rimanku ichaqa kanmi runa-similla aswan rimaq
Caracterización psicolingüísticawanñataqmi wawakunapa siminmanta yachay, chaywanmi qawanchik hayka simikuna rimasqankuta, imayna yachasqankuta, chaynallataqmi qawanchik rimayninkutawan qillqayninkutapas, chayman hinam churanchik qallariypi kasqankuta, chawpichaypi kasqankuta hinaspa kuskan simi sumaq rimasqankutawan, chaninchanchik rimayninkutawan yachayninkuta (kastilla simitawan runa-simitawan). Chayman hinataqmi ima escenarios lingüísticopi llapallan iskuylakuna tarikusqankuta tantiyaykunchik. Escenario lingüístico nisqaqa tawam kanku: hukmi anchata runa simillapi wawakuna rimanakuptinku, iskayñataqmi kuskan simipi (kastilla simipiwan runa-simipi) wawakuna allinta rimanakuptinku, kimsañataq kanman kastilla simipi anchata rimanakuptinku, tawañataq kanman kastilla simillapiña rimanakuptinku runa-simi chinkaptin.
Kay ficha psicolingüístawanmi wawakunapa rimayninta chaninchaykurqaniku.
Llapallan yachay wasikuna, wawa wasikuna chayasqaykupiqa warmakuna rimankum runa-simita, wakin warmakunaqa kastilla mama simiyuqñataqmi kanku ichaqa allintayá tantiyanku runa-simitapas. Surku Panpapi, Sukuspi, Matarapiqa kastilla simitam aswanta rimanku. Rumi chakapiwan Yananyaqpiñataqmi kuskan simita (kastilla simitawan runa simita) allinta rimanku. Wakin llaqtachakunapipas kuskan simitam rimanku ichaqa runa simipim warmakunaqa pukllaspanku aswanta rimanakunku.
Siminkupi tapupayasqaqa warmakunaqa sumaqtam kutichikunku. Wintuchakunata willaykuspa tapupayasqapas kusisqaraqmi runa-simipiqa (mama siminkupi) kutichikunku. Wakin yachachiqkunaqa“Mana rimaq warmacham” nispa ninku mana kastilla simipi allinta rimaptinqa, upachata hinaña qawaqku.
Kananqa kay yachay wasikunapi llamkaq yachachiqkunawanmi kuskachakuykuspa llamkayta maskachkaniku warmakunapa allin yachaynin rayku.
Chayasqayku yachay wasikuna (Iskuylakuna)
Kay llamkaykunata ruwaykuspa, umanchaykuspaqa llapan iskuylapi mayu killamanqa Horario de clases nisqankutañam ruwarquniku, yachachiqkunawan rimanakuykuspa. Chaypim kananqa kachkan runa-simipi yachachinankupaqwan kastilla simipi yachachinankupaq chaynallataqmi kichwa simitawan kastilla simita yachachinankupaq. Llapallan yachay wasikunapim kuskan simipi allin rimayta, qillqayta yachaspanku warmakuna lluqsinankuta maskaspa.
Kay llamkay allin puririnanpaqñataqmi llapallan yachachiqkunatam yanapaniku ima ruwayninkupipas: Programación anualpi, Unidad didacticapi chaynallataq sesión ruwaypipas. Yachay wasikunaman chayaspaqa warmakunawan llamkaypi, runa simi maytukunawan. Chayman hinam tallerkunata ruwaniku.
Kananqa, yachachiqkunatañam runa-simi qillqayta, rimayta yachachisaqku. Wakin yachachiqkuna mana munachkaptinpas isinaryukunaman hinam llamkanankupaq, warmakunapa yachayninta allinwan wiñanankuta munaspankuqa warmakunapa siminkupi yachachiytam qallaykunanku chayta ruwaptinkuraqmi warmakunaqa allin umanchayta yachanqaku, takyaq sunquyuq kanqaku.
Kay qillqasqakunamanta yachapakusqa
Kay qillqasqakunamanta yachapakusqa
DIGEIBIR. Hacia una Educación Intercultural Bilingüe de calidad. Propuesta Pedagógica. 2da edición. 2013.
FREIRE, Paulo. Pedagogía del Oprimido. 2da. edición. México: Siglo XXI, 2012.
MINISTERIO DE EDUCACIÓN. Yachaq masiy. Lima: Ministerio de Educación. 2006.
QUINTERO, Genaro. Vocabulario Básico. Quechua-castellano, Castellano-quechua. Ayacucho, 2008.
SOTO RUIZ, Clodoaldo. Diccionario quechua: Ayacucho Chanca. Lima: Ministerio de Educación, 1976.
SOTO RUIZ, Clodoaldo. Gramática quechua: Ayacucho Chanca. Lima: Ministerio de Educación, 1976.
ZAVALA, Virginia. Avances y desafíos de la Educación Intercultural Bilingüe en Bolivia, Ecuador y Perú: Estudio de Casos. Lima: CARE– IBIS, 2007.
Kunan Piruwpi qichwa rimay
.-
No dejes de seguir a Publimetro en Facebook
[pub][ooyala.xxM2N0YjE6-1Re3LjazwZNx1mZy-R6jT]
