(Por ser el mes de la Patria , publicamos este artículo en una lengua oficial del Perú: el quechua. Fue elaborado por el filólogo César Itier y publicado en la revista Atuqpa Chupan sin traducción. Trata sobre la evolución del quechua en número de hablantes en cada departamento del Perú donde se emplea esta lengua y sobre el papel del Estado en su preservación)
PUBLICIDAD
Piruwmi wakin qichwa-rimaq llaqtakunamantaqa achka qichwa-rimaqniyuq. Kunanqa qichwasimiqa pallqa ñanmanchus-hinam chayachkan: kawsariymanchus icha chinkapuymanchus purichkan? Hukmantaqa mana ñawpaq kay rimayqa kunanhina yupaychasqachu karqan: kunanqa radiopi, liwrupi, internetpi, peliculakunapipas uyarichikuchkan; hinaspa qipaman rikunanchikpihina kikin Estadom leykunata paqarichispa qichwasimiman sayapakun, wakin iskuylakunapi qichwasimimanta liyiyta qillqayta yachachillantaqmi. Hukmantataqmi hatun, huchuy llaqtakunapi tiyaq qichwa-rimaqkunaqa kastillanuta yachaspa manaña qipa wiñay warmakunaman qichwasimita rimapunñachu. Kaypim willarisqayki imayna Piruwpi qichwasimi kunan kasqanta, qichwa-rimaqkunap hayka kasqanta, imayna leykuna kasqanta ima.
1. Haykam maypim qichwa-rimaqkuna kan?
Pasaq censokunam kayhinata qichwasimipi ñawi kichaqkunata yuparqan:
Manachus-hina chayqa allin yupasqaraqchu:
PUBLICIDAD
1. wakin runakuna censo ruraqpa ñawpaqninpi pakakuspa «yo no hablo quechua» niptin;
2. censo ruraqkuna karupi kaq huchuy istansyakunaman mana chayayta atiptin;
3. iskaynin simipi ñawi kichaqkuna mana qichwa-rimaqkuna ukupi yupasqa kaptin.
Chaymi riki qichwa-rimaqkunaqa qanchis utaq pusaq millonesman chayanman. Paykunamantaqa tawa millon kuraqraqchá Piruw llaqtapi kanman.
Hatun llaqtakunaman ripuq runakunaqa pisillatam qipa wiñay warmakunaman qichwa rimayninta saqin. Wakin kampukunapipas kaqllataqmi runakuna manaña wawan qichwasimi yachananta munanñachu. Chaymi qichwarimaqkunaqa kastillanu-rimaqkunawan tupanachisqaqa Piruwpi pisillam kapun. 1940 watap censonmanhina Piruw runakunamantaqa yaqa kuskanninmi qichwasimipi ñawi kichaqkuna karqan. 1993 watap censonmanhinataqmi pichqa watayuq pichqa kuraq watayuqkunamantaqa pachakmanta chunka suqtayuq suqta-partiyuqnin (16,6%) «qichwasimipim ñawita kicharini» nispa nirqan.
Kayhinam pasaq censokunamanhina Piruwpi qichwasimi rimaqkuna
2007 watap censonmanhinaqa kay departamentokunam achka qichwa rimaqniyuq: Apurimaq, Wankawillka, Ayakuchu, Qusqu, Punu, Anqash, Wanuku. Wakin 18 departamentopipas qichwasimitaqa rimallankutaqmi manaña qichwarimaq achka kachkaptin.
2007 watap censonmanhina: Kay departamentokunam achka qichwa-rimaqniyuq
Rikusqanchikpihinaqa pichqa pachak waranqahinam qichwa rimayniyuqkuna Lima departamentopi tiyan. Paykunamantaqa pachakmanta isqunchunka pichqayuqninmi Lima Metropolitanapi tiyan (INEI 2008). Chayqa chaychika Lima departamentopi qichwasimi rimaqkunam Qusqu departamentopi runakunaman aypachkanña. Tukuy Piruw llaqtakunamantapas Lima llaqtam kunanqa achka qichwa-rimaqniyuq. Chay qichwa-rimaqkunaqa pisillatam qipa wiñay warmakunaman qichwa rimayninta saqin. 2007 watapi pachak pirwanumanta isqun kimsa-partiyuqninmi (9,3%) llaqtapi tiyaspa qichwasimita yacharqan, kimsachunka qanchisniyuq pichqa-partiyuqnintaqmi ayllupi tiyaspa yacharqan (37,5%). Qusqu llaqtapipas qichwasimiqa kastillanuwan kuchunchachikunmi: 1993 watap censonmanhina pichqa watayuqmanta chunka tawayuq watayuqkama warmakunap pachakninmanta chunka hukniyuq isqun-partiyuqninmi (11,9%) « qichwasimipim ñawita kicharini » nispa nirqan (INEI 1994). Chay qichwa-rimaq warmakunaqa kampumanta hamuqkunachá riki. Qusqu llaqtapi tiyaqkunaqa manachus-hina chaypi nasiq wawankunaman qichwasimita saqinchu. Chayqa hatun llaqtakunaman hamuqkuna achka kaptinmi 1993 watamanta 2007 watakama qichwasimipi ñawi kichaqkunaqa llapan pirwanukunap chunka kimsayuq iskay-partiyuqllanman chayan (13,2%).
1993 watamanta 2007 watakamaqa qichwasimipi ñawi kichaqkuna ichaqa achkayanmi yaqa pachak waranqa runamanhina, ayllu runa achka wawayuq kaptin. Chayqa qichwa-rimaqkunaqa kunanhinachá qipa watakuna kanqa, may lawkunapiqa ichapas achkayanqa.
Andrés Chirinospa rikuchiwasqanchikpihina (1998: 455), runap wakcha kayninmi qichwasimita kawsachintaq qintichintaq. Chakrallamanta uywallamanta kawsakuqkunam qichwasimita kawsachichkan. Chaymi Piruwpa wakcha-wakcha kaq chunka provinciankunapiqa pachak runamanta pusaqchunka kimsayuqnin (83%) Piruwpa huknin ñawpa rimayninpi ñawinta kicharirqan. Runakuna hatun llaqtakunaman hamuspa, rantiywan purispa, istudyaspa wakcha kaynin tukukuchkaptintaq «qichwasimita amaña rimasaqñachu» nispa nin qichwasimiwan mana imaman aypaspa. Chaymi qichwasimi qintiykukuchkan. Pitaq wakchakunap simintari rimayta munanman?
Runakuna hatun llaqtakunaman ripuptinmi qichwasimipi ñawi kichaqkunaqa 1981 watamanta 2007 watakama kay departamentopitaq pisiyan chay departamentopitaq achkayan. Kay cuadropi rikusqanchikpihina qichwarimaqkunaqa 1981 watamanta 1993 watakama Limapi yapaykukupun. Yachanchikhinam chay watakunapiqa sipinakuy karqan, chaymi achka ayllu runakuna Lima llaqtaman ripunku. Hinaspa kaytapas kay iskay cuadrokunapi rikullasuntaq: Ayakuchumanta Wankawillkamanta hamuq runakunam Limapi tiyaq qichwarimaqkunata achkayaykuchin: Ayakuchu departamentopi pachak tiyaqkunamantaqa iskaychunka pichqayuqninmi (25%) chay sipinakuy timpupi astakun. Chay sipinakuy timpu tukukuptin Ayakuchu Wankawillka departamentokunapi qichwa-rimaqkuna achkayayta qallaykullantaq, chaypi qipaq runakunap wawan nasiptin, ripuqkuna kutiptin. Limapitaqmi qichwa-rimaqkuna pisiyayta qallarin ayllunman kutipuptin, Limapi qipaq runakuna warmankunaman qichwa rimayninta mana saqiptin.
1981, 1993, 2007 watakunap censonkunamanhina achka qichwa-rimaqniyuq departamentokunapi qichwasimiyuqkunap achkayasqan pisiyasqan
Kaypipas rikusun qichwasimiyuqkunap chay kikin achkayasqanta pisiyasqantapas
2. Estadop imakuna qichwasimipaq rurasqan
1975 watapim qichwaqa Piruwpi oficial nisqa chaninchasqa rimayman tukun, kastillanuwan qichwasimiwan kuskalla purinanpaq. Chay watakunapiqa Piruw llaqtallapim America Latinapi chayhina leyta rikurichirqanku ñawpa rimayninta hanaqman lluqsichinanpaq. Chay leywanqa qichwasimi aswan yupaychasqa karqan, kunankamapas rikurin chay leypa qichwasimi sayarichisqan. 1979 watap, 1992 watap constitucionninkunaqa manam qichwasimita Piruwpa chaninchasqa siminpaqchu riqsikurqan. Aswanmi kunan constitucionqa 1992 watapi paqarichisqaqa nin:
«Leypa nisqanmanhina» nispaqa «departamentokunam leyta paqarichispa ñawpa siminkunata chaninchanman» ninmi. Chaymi wakin region gobiernokunaqa ordenanza regional nisqata ruran ñawpa rimayninta chaninchananpaq. 2007 disimri killap 30 punchawninpim Qusqu llaqtap gobiernon ordenanzata paqarichispa nin «qichwasiminchiktaqa regionninchikpa hinantin iskuylakunapi colegiokunapi universidadkunapipas yachachichunku» nispa, «pi autoridadpas funcionariopas qichwasimitaqa yachananpunim pisillatapas» nispa. Hinallataqmi 2008 marsu killap 19 punchawninpi Ayakuchu llaqtap gobiernon kastillanusimita qichwasimita ashaninkasimita ima chaninchasqa siminkunapaq riqsikupun, primer grado de primaria nisqamanta quinto de secundaria nisqakama tukuy iskuylakunapi qichwata utaq ashaninkata yachachinanpaq kamachispa. Apurimaq llaqtataqmi 2007 hulyu killap 26 punchawninpi kamachin ima gobierno regionalpa paqarichisqan qillqakunapas kastillanupi qichwasimipiwan ima rikurinanpaq: publicidad nisqapi, tukuy impresokunapi cartelkunapi letrerokunapi medios de comunicación nisqapipas.
1997 watamantapachaqa qichwa-rimaq aymara-rimaq llaqtakunapi chay simikuna yachayqa allinmi poder judicial nisqapi puesto qusunaykipaq. 2001 watamantataqmi jueces de paz nisqakunaqa chay simikunata yachanan chay llaqtakunapi llamkananpaq. Hinallataqmi medicina derecho carrerakunapipas qichwasimita istudyana, ichaqa universidadkunaqa pisillatam yachachin.
1975 watapi Piruw qichwasimita chaninchasqa siminpaq riqsikuptinqa «sapa qichwa rimaykunapaq qillqayta rurallasuntaq» nispa nirqan. Chaymi Alfabeto Básico Quechua nisqata rurarqan 1975 watapi leywan paqarichispa. 1976 watapitaqmi Ministerio de Educación gramaticakunata diccionariokunata rurachispa tukuy iskuylakunaman aypun. Chayqa pichqa qichwa rimaypim karqan: qusqu-qulla simipi, chanka simipi, wanka simipi, waylas simipi, kashamarka simipi ima. 1985 watapim Piruw gobiernoqa qichwasimipaq alfabeto nisqata chanincharqan 1975 watapi rurasqantahina, kimsa vocalniyuqtañataq. Kunankamapas manaraqmi estandar nisqa simi kanchu televisionpaq piryudikukunapaqpas, hinallataqmi chay sapa pichqa rimay nisqaypaqpas. Chayqa qichwasimi yachaqkunap qillqaqkunap makinpiña.
1975 watamantapacha Piruwpa ñawpa rimayninkunapaq Estadop rurasqankunaqa pisilla kachkaspa waranqa-waranqa kampupi iskuylapim iskaysimipi yachachiyta puririchin, achka mayistrukunatam iskaysimipi yachachirqan, achka-achkatam qichwasimipi liwrukunata paqarichin Ministerio de Educacionpa rurasqanta ONG nisqakunap rurasqantapas. Wakin universidadkunapipas iskaysimipim yachachiqkunata yachachin. Chayqa kaykunam: Universidad Santiago Antúnez de Mayolo (Waras llaqta), Universidad Nacional de Educación (Lima llaqta), Universidad Nacional del Altiplano (Punu llaqta). Qichwasimi mana qiparikunantam educacion bilingue nisqaqa munan, qipa wiñaykunaman qichwata saqiyta munan; pirwanukunap sumaqlla riqsinakunanta yupaychanakunanta, qipa watakunapi mana chiqninakuspa allin kawsayta tarinantapas munallantaqmi.
Kay qillqasqakunamanta yachapakusqa
INSTITUTO NACIONAL DE ESTADÍSTICA E INFORMÁTICA, Censos Nacionales de Población y Vivienda, 1981, 1993 y 2007. En: http:// www.inei.gob.pe/
CHIRINOS, Andrés, Perumanta hatun kamachina. Constitución política del Perú, 1993. Traducción de Andrés Chirinos Rivera. Lima, Fondo Editorial del Congreso, 1993.
CHIRINOS, Andrés, ‘Las lenguas indígenas peruanas más allá del 2000’. En: Revista Andina, Año 16, N° 2, diciembre 1998, pp. 453 – 479.
.-
Si no la necesitas, no la pidas. Controlemos el uso innecesario de los materiales de plástico.
[pub][ooyala.I1ODViNzE6pHbznXdQZ7foatLdw_x0qW]
